FAZLA MESAİ ÜCRETİ YERİNE SERBEST ZAMAN KULLANIMI VE İŞÇİ HAKLARI
Fazla Çalışma (Mesai) Ücreti Yerine Serbest Zaman Verilebilir Mi?
Çalışma hayatında en sık karşılaşılan sorunlardan biri, fazla çalışma yani fazla mesai konusudur. 4857 sayılı İş Kanunu’nun 63. maddesi, haftalık çalışma süresini en fazla 45 saat olarak düzenlemiştir. Bu sınırın üzerindeki her çalışma fazla mesai olarak kabul edilir. Kural olarak bu süre, haftanın çalışma günlerine eşit şekilde dağıtılır. Ancak tarafların anlaşması halinde günlük 11 saati aşmamak kaydıyla farklı bir dağılım yapılabilir.
Bu yazıda, fazla çalışma ücreti ile birlikte fazla mesai karşılığında serbest zaman (izin) kullandırılmasının şartlarını açıklayacağız. Ayrıca işverenlerin en sık yaptığı hatalardan biri olan; hafta tatili, ulusal bayram ve genel tatil günlerinde yapılan çalışmalara karşılık izin kullandırma uygulamasının neden yasaya aykırı olduğunu değerlendireceğiz.
Fazla Mesai ve Serbest Zaman Hakkı Neden Önemlidir?
Çalışma hayatında en çok tartışılan konulardan biri, işçinin yaptığı fazla mesai karşılığında nasıl bir hak elde edeceğidir. 4857 sayılı İş Kanunu, haftalık çalışma süresini 45 saat ile sınırlandırmış ve bu süreyi aşan çalışmalar için işçiye fazla mesai ücreti ya da onun yerine serbest zaman hakkı tanımıştır. Ancak burada kritik nokta, fazla mesai karşılığında ücret mi yoksa izin mi kullanılacağına yalnızca işçinin karar vermesidir. İşverenin tek taraflı olarak serbest zaman dayatması veya iş sözleşmesine bu yönde hüküm koyması hukuken geçersizdir.
Serbest zaman hakkı, işçi açısından önemli bir işçi hakkı olup doğru şekilde uygulanmadığında hem kıdem tazminatı hem de fazla çalışma alacakları bakımından uyuşmazlıkların ortaya çıkmasına yol açabilir. İşçi, yaptığı her bir saatlik fazla çalışma için 1,5 saat, fazla sürelerle çalışma için ise 1 saat 15 dakika serbest zaman talep edebilir. Bu hakkın belirli bir süre içinde kullandırılması zorunludur; aksi halde serbest zaman ücrete dönüşür. Dolayısıyla işverenler, fazla mesai uygulamalarında serbest zaman kullanımını yasal sınırlar içinde yürütmeli, işçiler de haklarını bilerek hareket etmelidir.
Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma
Kanuna göre haftalık 45 saati aşan çalışmalar “fazla çalışma”dır. Eğer iş sözleşmesinde haftalık süre 45 saatin altında belirlenmişse, örneğin 40 saat ise, bu sürenin üstünde fakat 45 saate kadar olan çalışmalar “fazla sürelerle çalışma” sayılır.
4857 sayılı İş Kanunu hükümlerine göre, işçi fazla çalışma ya da fazla sürelerle çalışma yaptığında, talep etmesi halinde fazla mesai ücreti yerine serbest zaman kullanma hakkına sahiptir. İşçi, yaptığı her bir saatlik fazla çalışma için 1 saat 30 dakika, fazla sürelerle çalışmanın her bir saati için ise 1 saat 15 dakika serbest zaman alabilir. Bu süreler işçi lehine artırılabilir.
Örneğin haftalık normal çalışma süresi 41 saat olan bir işçi, dinlenme araları düşüldükten sonra toplamda 53 saat çalışmışsa, bu durumda 4 saatlik fazla süreli çalışması için 5 saat, 8 saatlik fazla mesaisi için 12 saat olmak üzere toplamda 17 saat serbest zaman hakkı elde eder. Ancak kanun, serbest zaman uygulamasını yalnızca olağan fazla çalışmalar için kabul etmiştir. Zorunlu nedenlerle veya olağanüstü hallerde yapılan çalışmalar için serbest zaman talep edilemez.
Fazla Mesai Ücreti Yerine Serbest Zaman (İzin) Kullanımı
İşçi dilerse fazla mesai ücreti yerine serbest zaman kullanabilir. Bunun için işçinin işverene yazılı başvuruda bulunması gerekir. Buna göre;
-
Fazla mesainin her bir saati için işçi 1,5 saat serbest zaman hakkına sahiptir.
-
Fazla sürelerle çalışmanın her bir saati için ise 1 saat 15 dakika serbest zaman verilir.
Yargıtay 9. Hukuk Dairesi’nin 01.07.2020 tarihli kararında, işçinin serbest zaman hakkını kullanabileceği ve sürelerin sözleşmeyle artırılabileceği açıkça belirtilmiştir. Ancak burada kritik nokta işçinin rızasıdır. İşçi istemediği sürece işveren, fazla mesai ücretini kesip yerine “izin kullandırma” hakkına sahip değildir.
Ayrıca işçi, önce serbest zaman kullanmak istese bile sonradan fikrini değiştirip tekrar fazla mesai ücreti talep edebilir. Serbest zamanın, işçinin talebinden itibaren en geç 6 ay içinde kullandırılması gerekir. Eğer bu süre içinde kullandırılmazsa, işveren fazla mesai ücretini ödemek zorundadır. İş sözleşmesi sona erdiğinde kullanılmayan serbest zaman hakları da ücret olarak ödenir.
İşçinin Talebi ve İşverenin Yükümlülüğü
Fazla mesai karşılığında serbest zaman uygulaması işçinin talebine bağlıdır. İşveren bu talebi reddedemez ve tek taraflı olarak işçiyi serbest zaman kullanmaya zorlayamaz. Aynı şekilde iş sözleşmesine, toplu iş sözleşmesine ya da önceden yapılan bir anlaşmaya “fazla mesai ücreti yerine daima izin kullandırılacaktır” hükmü yazılsa dahi geçerli değildir. İşçi dilerse fazla çalışmasının bir kısmını ücret, bir kısmını ise serbest zaman olarak talep edebilir.
İşçi her ay farklı tercihte bulunabilir; örneğin bir ay yaptığı fazla mesai için ücret talep ederken, başka bir ay için serbest zaman isteyebilir. Bu talebin yazılı yapılması zorunlu olmasa da ispat kolaylığı açısından yazılı başvuru önerilir. İşveren ise serbest zamanı işin ve işyerinin gereklerine göre belirlediği tarihten itibaren iş günleri içerisinde, aralıksız ve işçinin ücretinde kesinti yapmadan kullandırmakla yükümlüdür.
Serbest Zamanın Kullanım Süresi ve Belgeler
İş Kanunu, serbest zaman hakkı için 6 aylık süre öngörmüştür. İşçi fazla mesai yaptıktan sonra en geç 6 ay içerisinde bu hakkını kullanmalıdır. Bu sürenin sonunda serbest zaman hakkı ücrete dönüşür. Tarafların anlaşmasıyla bile 6 aydan sonra serbest zaman kullandırılması mümkün değildir. Yargıtay da bu konuda emsal kararlar vererek, işçinin talebi olmadan ve süresi geçtikten sonra kullandırılan serbest zamanın fazla çalışma alacağından mahsup edilemeyeceğini açıkça belirtmiştir.
İspat açısından, serbest zaman belgelerinde hangi tarihte yapılan fazla çalışmanın karşılığı olduğunun belirtilmesi önemlidir. Böylece işçi-serbest zaman ilişkisinin kanıtlanması kolaylaşır.
Serbest Zamanın Kullanım Alanı
Serbest zaman yalnızca iş günlerinde ve aralıksız olarak kullandırılabilir. Eğer işyerinde hafta 5 gün çalışılıyor ve cumartesi tatil olarak kabul ediliyorsa, cumartesi günleri serbest zaman kapsamında değerlendirilemez. Aynı şekilde ulusal bayram, genel tatil günleri ve yıllık izin süreleri ile serbest zaman hakkı iç içe geçmez.
İş Kanunu’nun 41. maddesi uyarınca işçi, serbest zamanı kullanırken ücretinde herhangi bir kesintiye uğramaz. Bu sürelerde işçinin maaşı tam olarak ödenir, ayrıca ikramiye, yol yardımı, yemek ücreti gibi ek ödemelerde de kesinti yapılamaz.
Serbest Zaman Çalışma Süresinden Sayılır mı?
Öğretide farklı görüşler bulunmakla birlikte, işçi serbest zamanını istediği şekilde değerlendirebildiği için bazı görüşlere göre bu süre çalışma süresinden sayılmaz. Ancak ağırlıklı görüş ve uygulama, serbest zamanın ücretli dinlenme süresi niteliğinde olması nedeniyle çalışma süresinden sayılması gerektiği yönündedir. Bu da ihbar ve kıdem tazminatı hesaplarında dikkate alınacağı anlamına gelir.
İş Sözleşmesi Sona Ererse
Eğer işçi serbest zaman hakkını kullanmadan işten ayrılırsa, bu hak otomatik olarak zamlı ücret talebine dönüşür. Yani işveren, kullanılmayan serbest zaman karşılığını işçiye fazla mesai ücreti olarak ödemek zorundadır.
Hafta Tatili, Ulusal Bayram ve Genel Tatillerde Serbest Zaman Verilebilir mi?
İş Kanunu açık bir şekilde hafta tatili, ulusal bayram ve genel tatil günlerini dinlenme hakkı kapsamında düzenlemiştir. Bu nedenle, bu günlerde yapılan çalışmalara karşılık işçiye serbest zaman verilmesi hukuka aykırıdır. Çalışmanın karşılığı mutlaka ücret olarak ödenmelidir.
Kanunun 47. maddesine göre işçi, ulusal bayram ve genel tatil günlerinde çalışmazsa bir günlük ücretini tam olarak alır; çalışırsa ayrıca bir günlük ücret daha hak eder. Yani bu günlerde çalışan işçi çifte yevmiye alır.
Yargıtay 9. Hukuk Dairesi’nin 2018 tarihli kararında da bu husus vurgulanmış, tatil günlerinde yapılan çalışmalar karşılığında izin kullandırılsa bile işçinin ücret hakkının ortadan kalkmayacağı belirtilmiştir.
Sıkça Sorulan Sorular
1. Fazla mesai nedir?
Fazla mesai, 4857 sayılı İş Kanunu’na göre haftalık 45 saati aşan tüm çalışmalar olarak tanımlanır. İşçi, bu sürelerin üzerinde çalıştığında fazla mesai ücreti veya talep etmesi halinde serbest zaman hakkı elde eder.
2. Fazla sürelerle çalışma ne anlama gelir?
Fazla sürelerle çalışma, iş sözleşmesinde haftalık 45 saatin altında belirlenen sürelerin aşılması ancak 45 saate ulaşmayan durumlarda ortaya çıkar. Bu çalışmalar için işçi, zamlı ücret veya serbest zaman kullanma hakkına sahiptir.
3. Fazla mesai karşılığında ücret ödemek zorunlu mudur?
Evet, fazla mesai karşılığında işverenin zamlı ücret ödemesi zorunludur. Ancak işçi isterse fazla mesai ücreti yerine serbest zaman kullanabilir ve bu tamamen işçinin tercihine bağlıdır.
4. Serbest zaman hakkı nasıl kazanılır?
İşçi, fazla mesai yaptığında işverene yazılı başvuruda bulunarak serbest zaman talep edebilir. Böylece fazla mesai ücreti almak yerine serbest zaman kullanma hakkını devreye sokar.
5. Fazla mesai yerine serbest zaman kullanmak zorunlu mudur?
Hayır, serbest zaman kullanımı zorunlu değildir. İşçi isterse fazla mesai ücretini alır, isterse serbest zaman kullanır. İşveren, işçiyi zorla serbest zaman kullanmaya yönlendiremez.
6. Fazla mesai yerine serbest zaman nasıl hesaplanır?
Her 1 saat fazla mesai için işçiye 1,5 saat serbest zaman verilir. Fazla sürelerle çalışma halinde ise her 1 saat için 1,15 daki serbest zaman kullanılır.
7. Serbest zaman hakkı ne kadar sürede kullanılmalıdır?
İş Kanunu, serbest zaman hakkının en geç 6 ay içinde kullanılması gerektiğini düzenler. Bu süre dolduğunda serbest zaman hakkı paraya dönüşerek fazla mesai ücreti olarak ödenir.
8. İşveren serbest zaman talebini reddedebilir mi?
Hayır, işveren işçinin serbest zaman talebini reddedemez. İşçi bu hakkını kullandığında işverenin kabul etmesi zorunludur.
9. Serbest zaman yazılı olarak mı talep edilmelidir?
Yazılı talep şart olmasa da ispat kolaylığı açısından işçinin serbest zaman hakkını yazılı olarak işverene iletmesi önemlidir.
10. Serbest zaman yıllık izinle birleştirilebilir mi?
Hayır, serbest zaman yıllık izinle iç içe geçmez. İşçi bu iki hakkını ayrı ayrı kullanır ve serbest zaman yıllık izin yerine geçemez.
11. Ulusal bayram ve genel tatillerde serbest zaman kullandırılabilir mi?
Hayır, ulusal bayram ve genel tatil günlerinde çalışmanın karşılığı serbest zaman değil, mutlaka ek ücret olarak ödenmelidir.
12. Hafta tatilinde yapılan çalışma için serbest zaman verilebilir mi?
Hayır, hafta tatili çalışmasının karşılığı yalnızca ücretle ödenir. Bu günlerde serbest zaman kullandırılması İş Kanunu’na aykırıdır.
13. İşveren tek taraflı olarak serbest zaman kararı alabilir mi?
Hayır, işverenin tek taraflı şekilde serbest zaman kullandırma hakkı yoktur. Bu uygulama işçinin talebine bağlıdır.
14. İş sözleşmesine serbest zamanla ilgili madde eklenebilir mi?
İş sözleşmesine serbest zaman konusunda işçinin sürekli izin kullanacağına dair hüküm konulsa bile bu hüküm geçersizdir.
15. Fazla mesai yerine serbest zaman kullanan işçi kıdem tazminatı alabilir mi?
Evet, kıdem tazminatı hakkı fazla mesaiyle doğrudan bağlantılı değildir. İşçi şartları sağlıyorsa kıdem tazminatını alabilir.
16. Fazla mesai yerine izin kullandırılması işsizlik maaşını etkiler mi?
Hayır, işsizlik maaşı için fazla mesai yerine serbest zaman kullanılması herhangi bir engel oluşturmaz. Şartlar sağlanıyorsa işçi işsizlik maaşı alabilir.
17. Serbest zaman iş günleri dışında kullanılabilir mi?
Hayır, serbest zaman sadece iş günleri içinde kullandırılır. Cumartesi tatil olan işyerlerinde serbest zaman cumartesiye denk getirilemez.
18. Serbest zaman kullandırıldığında maaşta kesinti olur mu?
Hayır, serbest zaman kullandırıldığında işçinin maaşında hiçbir kesinti yapılamaz. Ücret ve ek ödemeler tam olarak ödenir.
19. Serbest zaman kullanılırken yemek ve yol yardımı kesilebilir mi?
Hayır, işçi serbest zaman kullansa bile yemek, yol, ikramiye gibi hakları aynı şekilde devam eder.
20. Serbest zaman kullanımı çalışma süresinden sayılır mı?
Uygulamada serbest zaman, ücretli dinlenme süresi olarak kabul edilir ve kıdem tazminatı ile izin hesaplamalarında çalışma süresine dahil edilir.
21. Serbest zaman hakkı kullanılmadan iş sözleşmesi sona ererse ne olur?
İşçi serbest zaman kullanmadan işten ayrılırsa, bu hak otomatik olarak fazla mesai ücreti olarak işçiye ödenir.
22. İşçi hem ücret hem de serbest zaman talep edebilir mi?
Evet, işçi fazla mesainin bir kısmı için ücret, bir kısmı için serbest zaman talep edebilir. Bunu engelleyen bir düzenleme yoktur.
23. İşçi her ay farklı şekilde serbest zaman talep edebilir mi?
Evet, işçi bir ay fazla mesai ücretini almayı tercih ederken diğer ay serbest zaman kullanabilir. Bu tamamen işçinin tercihine bağlıdır.
24. Serbest zaman kullanımı için işveren tarih belirleyebilir mi?
Evet, işveren işin gereklerine göre tarih belirleyebilir ancak işçinin menfaatlerini de gözetmek zorundadır.
25. Serbest zaman hakkı 6 ay dolunca ücret olarak ödenir mi?
Evet, serbest zaman hakkı 6 ay içinde kullandırılmazsa, bu hak otomatik olarak ücrete dönüşür ve işçiye ödenir.
26. Serbest zamanın kullanılmaması zamanaşımına uğrar mı?
Evet, serbest zaman kullanılmazsa fazla mesai ücreti alacağına dönüşür ve bu da İş Kanunu’ndaki zamanaşımı süresine tabidir.
27. Zorunlu fazla çalışma için serbest zaman kullanılabilir mi?
Hayır, zorunlu nedenlerle yapılan fazla çalışmalarda serbest zaman talep edilemez, mutlaka fazla mesai ücreti ödenmelidir.
28. Olağanüstü hallerde serbest zaman hakkı doğar mı?
Hayır, olağanüstü durumlarda yapılan fazla çalışmalar için serbest zaman uygulanamaz, işçi zamlı ücrete hak kazanır.
29. Serbest zaman belgelerinde hangi bilgiler yer almalıdır?
Belgelerde serbest zamanın hangi tarihte yapılan fazla çalışmaya karşılık olduğu açıkça yazılmalı, bu durum ispat kolaylığı sağlar.
30. Serbest zaman hakkı kıdem tazminatı hesabına dahil edilir mi?
Evet, serbest zaman hakkı ücretli dinlenme niteliğinde olduğundan, kıdem tazminatı ve yıllık izin hesaplamalarında çalışma süresinden sayılır.
Sonuç
4857 sayılı İş Kanunu, işçilerin yaptığı fazla mesai karşılığında seçim hakkını tamamen işçiye bırakmıştır. İşçi dilerse fazla mesai ücreti alır, dilerse serbest zaman kullanır. Ancak burada kritik nokta, işverenin tek taraflı olarak “izin kullandırma” kararı alamamasıdır. Bu uygulama sadece işçinin talebiyle mümkündür. Ayrıca fazla mesai yerine serbest zaman hakkının en geç 6 ay içerisinde kullandırılması zorunludur; aksi halde bu hak ücrete dönüşür. Bu düzenleme, hem işçi haklarının korunması hem de çalışma barışının sağlanması açısından büyük önem taşır.
Sonuç olarak, işçiler fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yaptığında, haklarını bilerek hareket etmeli; işverenler de fazla mesai ücreti ve serbest zaman uygulamasını kanuna uygun şekilde yürütmelidir. Özellikle ulusal bayram ve genel tatil günlerinde yapılan çalışmalar için yalnızca ücret ödenebileceği, serbest zaman kullandırılamayacağı unutulmamalıdır. Bu kurallara uyulması hem kıdem tazminatı ve işçilik alacakları bakımından hukuki sorunların önüne geçecek hem de işçi-işveren ilişkilerini daha sağlıklı hale getirecektir.
Hem İş Kanunu hem de Yargıtay kararları, fazla mesai karşılığında serbest zaman uygulamasının yalnızca işçinin talebiyle mümkün olabileceğini açıkça ortaya koymaktadır. Hafta tatili, ulusal bayram ve genel tatil günlerinde ise serbest zaman yerine mutlaka ilave ücret ödenmesi gerekir.
Bu nedenle işverenlerin, fazla çalışma ve tatil günlerinde işçilere izin vermek yerine yasal olarak ödenmesi gereken fazla mesai ücretlerini eksiksiz ödemesi gerekir. Bu hem işçi haklarının korunması hem de iş barışının sağlanması açısından büyük önem taşımaktadır.
