İŞÇİNİN ÇALIŞMA SÜRESİ, TATİL VE İZİN HAKLARI
İşçinin Çalışma ve Tatil Süresi
İş Kanunu, işçinin çalışma süresi, tatil günleri ve izin haklarını açıkça düzenleyerek hem işçinin sağlığını hem de iş verimliliğini korumayı amaçlamaktadır. İşçinin günlük çalışma saati, haftalık çalışma süresi, hafta tatili ve resmi tatil günleri kanunla güvence altına alınmıştır. Bunun yanı sıra, işçiye yıllık ücretli izin, mazeret izni, doğum izni ve süt izni gibi haklar tanınarak hem sosyal yaşamı hem de aile hayatı desteklenmektedir.
İşçi hakları içinde en çok merak edilen konulardan biri de fazla mesai, gece çalışması ve telafi çalışması gibi uygulamalardır. İşçinin dinlenme hakkı, ara dinlenme süreleri ve ulusal bayramlarda çalışma koşulları da yine kanun tarafından net kurallara bağlanmıştır. Bu nedenle işveren ve işçi arasındaki iş sözleşmesinde çalışma süreleri, izinler ve tatil günleri mutlaka dikkate alınmalı, aksi halde işçi kıdem ve ihbar tazminatı gibi yasal haklarını talep etme imkânına sahip olabilmektedir.
İş Kanunu, işçinin çalışma süresi yanında tatil ve izin haklarını da ayrıntılı biçimde düzenlemiştir. Bu yazıda işçi için belirlenen çalışma saatleri, tatil günleri ve izin süreleri üzerinde duracağız.
İşçinin Çalışma Saatleri
Çalışma süresi, işçinin fiilen çalıştığı veya işverenin emrinde hazır bulunduğu zaman dilimidir. İş Kanunu, işçinin günlük ve haftalık çalışma süresine üst sınırlar getirmiştir.
İşçinin Günlük Çalışma Saati
İşçinin günlük çalışma süresi hiçbir koşulda 11 saati geçemez. Yargıtay kararlarında, bu sürelere ilişkin düzenlemenin yazılı olarak işçi ile işveren arasında yapılması gerektiği vurgulanmaktadır. Ayrıca, işe başlama ve bitiş saatleri ile dinlenme araları işveren tarafından belirlenir ve işçilere bildirilir. İşin niteliğine göre bu saatlerde değişiklik yapılabilir.
İşçinin Haftalık Çalışma Saati
Haftalık çalışma süresi, İş Kanunu’na göre en fazla 45 saattir. Aksi kararlaştırılmadıkça bu süre haftanın çalışılan günlerine eşit olarak bölünür. İş sözleşmesinde farklı bir düzenleme yapılmadıkça işçi, haftalık 45 saatin üzerine çalıştırılamaz.
İşçinin Çalışma Saatlerinin Değiştirilmesi
İşveren, işçinin çalışma koşullarında esaslı bir değişikliği yazılı bildirimle yapabilir. İşçi, kendisine bildirilen değişikliği 6 iş günü içinde yazılı olarak kabul etmezse bu değişiklik bağlayıcı olmaz. İşveren, geçerli sebep göstererek sözleşmeyi feshedebilir; işçi ise yasal haklarını kullanarak dava açabilir. Taraflar anlaşarak her zaman yeni bir düzenleme yapabilir. (İş Kanunu m. 22)
İşçinin Çalışma Saatlerini Belirleme Hakkı
Normal şartlarda çalışma saatlerini belirleme yetkisi işverene aittir. Ancak iş sözleşmesinde açıkça hüküm bulunması halinde işçi kendi çalışma saatlerini belirleyebilir.
İşçinin Çalışma Saatlerine Uymaması
İşçi, belirlenen çalışma saatlerine uymazsa işveren iş sözleşmesini haklı nedenle feshedebilir.
İşçinin Çalışma Süresinden Sayılan Haller
İşçinin günlük 11 saatlik sınırı hesaplanırken fiilen çalışılan sürelerin yanında, İş Kanunu’nda belirtilen bazı süreler de çalışma süresinden sayılır. Örneğin:
-
Yer altında, madenlerde veya su altında geçen giriş-çıkış süreleri,
-
İşçinin başka yerde görevlendirilmesi halinde yolda geçen süre,
-
İşçinin iş görmeye hazır halde beklediği boşta geçen zamanlar,
-
İşverenin talimatıyla işyerinden başka yerde geçirilen süre,
-
Kadın işçilere tanınan günlük 1,5 saatlik süt izni,
-
İşçilerin topluca işe götürülüp getirildiği yollarda geçen süre.
Ancak sırf sosyal yardım amacıyla yapılan servis yolculukları çalışma süresinden sayılmaz.
İşçinin İzin Hakları
İş Kanunu m. 53’e göre, işyerinde en az 1 yıl çalışmış her işçi yıllık ücretli izin hakkına sahiptir. Aynı işverenin farklı işyerlerinde geçen süreler birleştirilerek dikkate alınır.
İşçinin Yıllık İzin Süresi
-
1–5 yıl (5 yıl dahil) çalışmış işçilere en az 14 gün,
-
5–15 yıl arasında çalışanlara en az 20 gün,
-
15 yıl ve daha fazla çalışmış olanlara en az 26 gün izin verilir.
-
Yer altında çalışan işçilere bu süreler 4 gün artırılır. Ayrıca 18 yaş altı ve 50 yaş üstü işçiler için yıllık izin süresi en az 20 gündür.
İşçinin Haftalık İzin Hakkı
İşçi, 7 günlük dönemde en az 24 saat kesintisiz hafta tatiline hak kazanır. Hafta tatilinin hangi gün olacağı işin niteliğine göre belirlenebilir. İşveren, hafta tatilini kullandığı için işçinin, iş sözleşmesini feshederse bu fesih haksız olur. Yani, haftanın 7. günü işe gitmeyen işçinin sözleşmesi fesh edilemez. Yargıtay’a göre hafta tatili süresi 24 saatten az ise izin verilmemiş sayılır.
Hafta Tatilinde Çalışma Ücreti
İşçi, hafta tatilinde çalışmazsa 1 günlük ücret alır. Çalışırsa 1 günlük ücretine ek olarak %50 zamlı çalışma ücreti ödenir. Böylece toplam 2,5 günlük ücrete hak kazanır.
Resmi Tatillerde Çalışma
İşçi, resmi tatil gününde çalışmazsa 1 günlük ücretini alır, çalışırsa ayrıca 1 günlük ücreti daha ödenir. Örneğin günlük brüt ücreti 2.000 TL olan işçi, resmi tatilde çalıştığında 4.000 TL ücret kazanır. Resmi tatil olan gün hafta tatiline rastlarsa işçi 2.5 günlük ücret alır. Örneğin 2000 TL brütü olan işçi, 5000 TL'ye hak kazanır.
İşçinin Gece Çalışması
Gece çalışması, saat 20.00 ile 06.00 arasında yapılan çalışmalardır. Gece vardiyasında çalışma süresi en fazla 7,5 saattir. Ancak sağlık, turizm ve güvenlik sektöründe işçinin yazılı onayı alınarak daha uzun süre çalıştırılabilir.
Hamile işçiler, 18 yaş altı çalışanlar ve doğum yapmış çocuğu 1 yaşına gelmemiş kadınlar gece çalıştırılamaz. İşçinin sürekli gece vardiyasında çalıştırılması halinde sözleşmesini haklı nedenle feshedip kıdem ve ihbar tazminatı alması mümkündür.
Telafi Çalışması
Zorunlu nedenlerle işin durması veya tatil edilmesi halinde işveren, iki ay içinde telafi çalışması yaptırabilir. Bu çalışmalar fazla mesai sayılmaz, günde 3 saati geçemez ve tatil günlerinde uygulanamaz. İşçinin onayı aranmaz ancak işçiye bildirim yapılması zorunludur.
İşçinin Dinlenme Hakkı
Anayasa’ya göre her işçi dinlenme hakkına sahiptir. İş Kanunu da günlük çalışma süresi içinde ara dinlenmeleri düzenlemiştir.
İşçinin Dinlenme Süreleri
-
4 saate kadar işlerde 15 dakika,
-
4–7,5 saat arası işlerde 30 dakika,
-
7,5 saatten uzun işlerde 1 saat ara dinlenme verilir.
Dinlenme süreleri çalışma süresinden sayılmaz. Ancak işçi bu aralarda fiilen çalıştırılırsa fazla mesai ücreti doğar.
Ulusal Bayram ve Genel Tatil Günlerinde Çalışma
İş sözleşmelerinde hüküm yoksa, ulusal bayram ve genel tatil günlerinde çalıştırılmak için işçinin onayı gerekir. Çalışmazsa 1 günlük ücretini alır, çalışırsa 2 günlük ücrete hak kazanır.
Ulusal Bayram ve Genel Tatil Günleri
-
29 Ekim Cumhuriyet Bayramı,
-
1 Ocak Yılbaşı,
-
1 Mayıs Emek ve Dayanışma Günü,
-
15 Temmuz Demokrasi ve Milli Birlik Günü,
-
23 Nisan Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı,
-
19 Mayıs Atatürk’ü Anma Gençlik ve Spor Bayramı,
-
30 Ağustos Zafer Bayramı,
-
Ramazan Bayramı (3,5 gün),
-
Kurban Bayramı (4,5 gün).
İşçinin Mazeret İzin Hakkı
İşçiye;
-
Evlilik, evlat edinme veya yakın vefatı halinde 3 gün,
-
Eşinin doğum yapması halinde 5 gün,
-
Engelli veya ağır hastalığı bulunan çocuğun tedavisi için yılda 10 gün ücretli izin verilir.
Kadın İşçilerin Doğum ve Süt İzni
Kadın işçilere doğumdan önce 8, doğumdan sonra 8 hafta olmak üzere toplam 16 hafta izin verilir. Çoğul gebelikte bu süreye 2 hafta eklenir. Kadın işçi sağlık durumuna göre doğuma 3 hafta kalana kadar çalışabilir, bu durumda kullanılmayan süre doğum sonrasına eklenir.
Doğum sonrası analık izninden sonra işçiye 60–180 gün arasında yarı zamanlı ücretsiz izin hakkı tanınır. Çocuğun engelli doğması halinde bu süre 360 gündür.
Kadın işçilere ayrıca 1 yaşından küçük çocuklarını emzirmek için günde 1,5 saat süt izni verilir ve bu süre çalışma süresinden sayılır.
Erkek İşçilerin ve Evlat Edinenlerin İzinleri
Eşi doğum yapan erkek işçiye 5 gün izin verilir. Anne vefat etmişse doğum sonrası kullanılmayan süre babaya geçer. Ayrıca 3 yaşından küçük çocuk evlat edinen işçilere 8 hafta izin tanınır.
İşçinin Çalışma Süresi ve İzin Hakları Konusunda Sıkça Sorulan Sorular
1. İşçinin günlük çalışma süresi en fazla kaç saattir?
İş Kanunu’na göre işçinin günlük çalışma süresi hiçbir şekilde 11 saati aşamaz. Bu sınır işçinin sağlığını korumak amacıyla getirilmiş olup, işverenin günlük çalışma saatlerini bu çerçevede belirlemesi gerekir.
2. İşçinin haftalık çalışma süresi kaç saattir?
İşçinin haftalık çalışma süresi en çok 45 saat olarak belirlenmiştir. Çalışma süresi, aksi kararlaştırılmadıkça haftanın günlerine eşit şekilde bölünerek uygulanır.
3. Haftalık 45 saatin üzerinde çalışan işçiye ne ödenir?
Haftalık 45 saati aşan her çalışma fazla mesai sayılır ve işçiye yüzde 50 zamlı ücret ödenmesi gerekir. İşçi dilerse fazla mesai ücreti yerine serbest zaman da kullanabilir.
4. İşveren işçinin çalışma saatlerini değiştirebilir mi?
İşveren, işçinin çalışma saatlerinde esaslı bir değişiklik yapmak isterse bunu yazılı olarak bildirmeli ve işçinin onayını almalıdır. İşçi onay vermezse değişiklik bağlayıcı olmaz.
5. İşçinin çalışma saatlerini kendisi belirleme hakkı var mı?
Normal koşullarda işçi kendi çalışma saatlerini belirleyemez. Ancak iş sözleşmesinde bu yönde özel bir hüküm varsa, işçi saatlerini kendisi düzenleyebilir.
6. İşçinin çalışma saatlerine uymaması işten çıkarılmasına sebep olur mu?
İşçinin iş sözleşmesinde belirtilen saatlere uymaması işveren için haklı fesih nedeni olabilir. Bu durumda işçi kıdem ve ihbar tazminatı hakkını kaybedebilir.
7. İşçinin çalışma süresinden sayılan haller nelerdir?
İşçinin işe hazırlık, yol, bekleme ve süt izni gibi fiilen çalışmadığı ancak işverenin emrinde olduğu süreler de çalışma süresinden sayılır.
8. Hafta tatili hakkı nedir?
İşçi, 7 günlük zaman diliminde en az 24 saat kesintisiz hafta tatiline hak kazanır. Bu süre işçinin dinlenmesi için zorunlu olarak sağlanmalıdır.
9. Hafta tatili hangi gün olmak zorundadır?
Hafta tatilinin Pazar günü olması zorunlu değildir. İşin niteliğine göre işveren tarafından farklı günlerde hafta tatili kullandırılabilir.
10. Hafta tatilinde çalışan işçi ne kadar ücret alır?
Hafta tatilinde çalışan işçi, normal ücreti yanında yüzde 50 zamlı ücret de alır. Böylece toplamda 2,5 günlük ücrete hak kazanır.
11. Resmi tatillerde çalışan işçiye nasıl ödeme yapılır?
Resmi tatil gününde çalışan işçiye, normal günlük ücreti dışında ayrıca 1 günlük ücreti daha ödenir. Böylece toplam 2 günlük ücret kazanır.
12. İşçi resmi tatilde çalışmazsa ücreti kesilir mi?
Hayır, işçi resmi tatilde çalışmasa da o günün ücreti tam olarak ödenir. Bu hak iş Kanunu ile güvence altına alınmıştır.
13. Gece çalışması hangi saatler arasında yapılır?
Gece çalışması saat 20.00 ile 06.00 arasında yapılan çalışmalardır. Bir vardiyanın yarısından fazlası bu saatlere denk gelirse o çalışma gece çalışması sayılır.
14. İşçinin gece çalışma süresi en fazla kaç saat olabilir?
İş Kanunu’na göre işçinin gece çalışma süresi en fazla 7,5 saat olabilir. Bu sınır işçi sağlığı için getirilen bir kuraldır.
15. Hangi işçiler gece çalıştırılamaz?
Hamile ve emziren kadınlar, 18 yaşından küçük işçiler ve doğum yapmış çocuğu 1 yaşına gelmemiş anneler gece çalıştırılamaz.
16. İşçi sürekli gece vardiyasında çalıştırılabilir mi?
İşçi en fazla 2 hafta üst üste gece vardiyasında çalıştırılabilir. Sürekli gece vardiyasında çalıştırılması halinde işçi sözleşmesini haklı nedenle feshedebilir.
17. Telafi çalışması nedir?
Telafi çalışması, işyerinin tatil edilmesi veya zorunlu nedenlerle çalışılamayan günlerin telafisi için yapılan çalışmalardır. Fazla mesai sayılmaz.
18. Telafi çalışmasında işçinin onayı gerekli midir?
Telafi çalışması için işçinin onayı aranmaz, ancak işverenin işçiye bildirimde bulunması zorunludur.
19. Telafi çalışması günde en fazla kaç saat olabilir?
Telafi çalışması günlük en çok 3 saat yapılabilir. Ayrıca tatil günlerinde telafi çalışması yaptırılamaz.
20. İşçinin yıllık ücretli izin hakkı ne zaman doğar?
İşçi, aynı işyerinde en az 1 yıl çalıştıktan sonra yıllık ücretli izin hakkı kazanır. Deneme süresi bu hesaba dahil edilir.
21. İşçinin yıllık izin süresi ne kadardır?
İşçinin yıllık izin süresi kıdeme göre değişir. 1-5 yıl arası 14 gün, 5-15 yıl arası 20 gün, 15 yıl üzeri 26 günden az olamaz.
22. Yer altında çalışan işçilerin yıllık izin süresi farklı mıdır?
Evet, yer altında çalışan işçilerin yıllık izin süreleri 4 gün artırılarak uygulanır.
23. Kadın işçilerin doğum izni ne kadardır?
Kadın işçiler doğumdan önce 8 ve doğumdan sonra 8 hafta olmak üzere toplam 16 hafta doğum izni kullanır.
24. Çoğul gebelikte doğum izni ne kadar olur?
İkiz veya üçüz gibi çoğul gebelik halinde doğumdan önceki 8 haftaya 2 hafta daha eklenir.
25. Erkek işçilerin doğum izni hakkı var mı?
Evet, erkek işçilere eşinin doğum yapması halinde 5 gün ücretli izin verilir.
26. Evlat edinen işçilere doğum izni tanınır mı?
Üç yaşından küçük çocuk evlat edinen işçilere 8 hafta izin hakkı verilir. Bu izin eşlerden birine kullandırılır.
27. Kadın işçilerin süt izni ne kadardır?
Kadın işçilere, 1 yaşından küçük çocuklarını emzirebilmeleri için günde 1,5 saat süt izni verilir. Bu süre çalışma süresinden sayılır.
28. İşçinin mazeret izni hangi hallerde verilir?
İşçiye evlenme, yakın vefatı veya evlat edinme halinde 3 gün; eşinin doğum yapması halinde 5 gün mazeret izni verilir.
29. İşçinin dinlenme süresi ne kadardır?
4 saate kadar işlerde 15 dakika, 4–7,5 saat arası işlerde 30 dakika, 7,5 saatten uzun işlerde 1 saat ara dinlenme verilmesi zorunludur.
30. İşçinin dinlenme süresi ücretli midir?
Ara dinlenmeleri çalışma süresinden sayılmaz, ancak işçi bu sürede fiilen çalıştırılırsa ücret ödenmesi gerekir.
Sonuç: İşçinin Çalışma Süresi ve İzin Haklarının Önemi
İş Kanunu, işçinin günlük çalışma süresi, haftalık çalışma saati, tatil günleri ve yıllık izin hakkı gibi temel konuları ayrıntılı biçimde düzenleyerek hem işçinin sağlığını hem de iş hayatındaki verimliliğini güvence altına almaktadır. İşçinin gece çalışması, telafi çalışması, ara dinlenmeleri ve resmi tatillerde çalışma gibi konular da kanun çerçevesinde net kurallara bağlanmıştır. Böylece işçi, çalışma koşullarını bilerek haklarını koruma imkânına sahip olurken, işveren de yasal yükümlülüklerini yerine getirerek olası uyuşmazlıkların önüne geçebilir.
Sonuç olarak işçinin çalışma süresi ve izin hakları yalnızca bireysel değil, toplumsal açıdan da büyük bir öneme sahiptir. Yıllık ücretli izin, hafta tatili, doğum izni ve süt izni gibi haklar, işçinin hem dinlenmesini hem de aile yaşamını destekler. Bu nedenle işçi ile işveren arasındaki iş sözleşmelerinde çalışma saatleri, tatil günleri ve izinler mutlaka dikkate alınmalı, yasal düzenlemelere aykırı uygulamalardan kaçınılmalıdır. Böylece hem işçinin hakları korunur hem de iş barışı sürdürülebilir hale gelir.
