PART - TİME (KISMİ) ÇALIŞANLARIN HAKLARI
Kısmi Süreli (Part-Time) Çalışanların Hakları Nelerdir?
Kısmi süreli yani part-time çalışan işçilerin hakları, İş Kanunu ve Yargı kararları çerçevesinde açıkça düzenlenmiştir. Haftalık çalışma süresi, tam zamanlı çalışanın üçte ikisini geçmeyecek şekilde belirlenen bu modelde, çalışanlar ücret, izin, kıdem tazminatı, hafta tatili ve doğum sonrası haklar gibi birçok konuda tam zamanlı çalışanlarla eşit koruma altındadır. Kısmî çalışanların aynı anda birden fazla iş yerinde çalışabilmesi, kıdem tazminatı alma hakkı kazanabilmesi ve yıllık izin kullanabilmesi gibi temel hakları, çalışma süresine göre orantılı biçimde uygulanır.
Part-time işçilerin haklarını sınırlayıcı veya ayrımcı uygulamalara maruz kalmaları yasal olarak mümkün değildir. Çalışma süresine göre ücret hesaplaması, fazla mesai uygulamaları, asgari ücret güvencesi, UBGT ödemeleri ve işyeri politikalarında eşitlik ilkesi, hem işverenler hem de çalışanlar için büyük önem taşır. Bu nedenle part-time çalışanların hakları konusunda bilgi sahibi olmak, hem iş hukuku açısından hem de iş barışının korunması açısından temel bir gerekliliktir.
1. Part-Time (Kısmi) Çalışma Süresi Ne Kadardır?
Part-time çalışanlar, haftalık çalışma süresinin en fazla üçte ikisi kadar çalışabilir. Bu oran, tam zamanlı çalışanların haftalık 45 saat çalıştığı kabul edilirse, part-time çalışan için haftalık ortalama 30 saat anlamına gelir. Bu sınır, iş kanunları kapsamında belirlenmiş olup hem işçi hem işverenin haklarını dengelemeye yöneliktir.
Part-time iş sözleşmeleri yapılırken bu saat sınırına uygun şekilde düzenlenmelidir. Aksi durumda, işverenin fazla çalıştırma yoluyla işçiye ek ücret ödeme yükümlülüğü doğabilir. Bu nedenle haftalık çalışma süresi, iş sözleşmesinde açıkça belirtilmelidir.
Çalışma süresinin belirlenmesinde haftalık toplam saat esas alınır. Ancak bu süre gün bazında değişkenlik gösterebilir. Yani bir part-time çalışan haftanın 3 günü yoğun çalışırken, kalan günlerde çalışmayabilir. Bu esneklik, part-time çalışma modelinin en önemli avantajlarından biridir.
2. Aynı Anda Birden Fazla İş Yerinde Çalışma Hakkı
Part-time (kısmi) çalışanlar, aynı anda birden fazla iş yerinde çalışabilir. Bu hak, iş kanunu çerçevesinde açıkça engellenmediği sürece geçerlidir. Özellikle yarı zamanlı çalışan bireyler, gelirlerini artırmak amacıyla farklı iş yerlerinde görev alabilirler.
Ancak bu durum, iş sözleşmesinde aksi bir hüküm yoksa geçerlidir. Yani bazı işverenler, işçinin başka bir yerde çalışmasını kısıtlayan maddeleri sözleşmeye koyabilir. Bu nedenle, farklı iş yerlerinde çalışma planı olan işçiler, sözleşmelerini dikkatle incelemelidir.
Birden fazla iş yerinde çalışmak, SGK bildirimleri açısından da önemlidir. İşçi, her iş yerinde çalıştığı süre oranında sigortalı gösterilir. Bu uygulama, uzun vadede emeklilik prim gün sayısının doğru hesaplanması açısından kritiktir.
3. Ücret ve Yardımlar Çalışma Süresine Oranlanır
Kısmî süreli çalışanlar, ücret ve sosyal yardımlardan sadece çalıştıkları süre oranında yararlanabilir. Örneğin yemek kartı, yol yardımı, prim gibi haklar tam zamanlı çalışanlara verildiği gibi, part-time çalışanlara da çalıştıkları saat üzerinden hesaplanarak verilir.
Bu hesaplama yöntemi, iş kanununda “orantılılık ilkesi” olarak yer bulur. İşveren, kısmi süreli işçiye eksik yardım vermekle yükümlü değildir; ancak tam zamanlı işçiye verilenin aynısını orantısız biçimde vermesi de beklenemez. Bu nedenle adil ve hesaplanabilir bir sistem uygulanır.
İşçi ile işveren arasındaki hak eşitliği, çalışma süresi esas alınarak sağlanır. Bu uygulama, hem işverenin mali planlamasını hem de işçinin hak kaybı yaşamamasını temin eder. Bu nedenle bordro hesaplamalarında bu oransal dağılım dikkate alınmalıdır.
4. Tam ve Kısmi Süreli İşçiler Arasında Ayrım Yapılamaz
İşveren, tam zamanlı çalışan ile kısmi zamanlı çalışan arasında iş kanununa aykırı şekilde ayrım yapamaz. Bu kural, “eşit davranma ilkesi” kapsamında değerlendirilir ve ayrımcılık yasağı olarak yorumlanır. Yani aynı işi yapan iki işçiden biri sadece daha az süre çalışıyor diye daha az hakka sahip olamaz.
Ayrımcılık yapılması, işçi tarafından dava konusu edilebilir. İşverenin objektif ve makul bir gerekçe göstermeden ayrımcılık yapması halinde, işçi ayrımcılık tazminatı talep edebilir. Bu durum özellikle ücret, terfi ve izin haklarında kendini gösterir.
İş yerinde huzurun sağlanması ve çalışanların motivasyonunun artırılması için işverenin bu ilkeye riayet etmesi büyük önem taşır. Kısmî süreli çalışanlar da işyerinin bir parçasıdır ve eşit muamele görmek en temel yasal haklarından biridir.
5. Hafta Tatili ve UBGT Ücretleri Süreye Göre Hesaplanır
Kısmi süreli çalışanların hafta tatili ve ulusal bayram-genel tatil (UBGT) günlerindeki ücret hakları, çalıştıkları süreye orantılı olarak hesaplanır. Yani bir part-time işçi, çalıştığı haftalık süreye göre hak ettiği oranda tatil veya resmi gün ücretini alabilir. Bu durum, iş kanununda belirtilen eşitlik ilkesi ile uyumludur.
Örneğin bir işçi haftada 20 saat çalışıyorsa, tam zamanlı işçinin aldığı bayram ücreti oranında değil; kendi çalışma süresi oranında bu ücreti hak eder. Aynı şekilde hafta tatilindeki haklar da benzer şekilde orantılanır. Bu uygulama, hem işverenin mali yükümlülüğünü dengeler hem de işçinin hakkını korur.
UBGT günlerinde çalıştırılmayan part-time çalışanlar, çalıştıkları süreye denk gelen kısım kadar ücret alabilir. Ancak o gün fiilen çalıştırılırlarsa, ek ücret talep etme hakları da doğar. Bu nedenle işverenin bu günlere ilişkin bordro düzenlemelerinde hassas davranması önemlidir.
6. 30 Saat Altı Çalışan Part-Time İşçiye Fazla Mesai Uygulanmaz
Haftalık çalışma süresi 30 saatin altında olan part-time çalışanlara fazla mesai uygulanamaz. İş Kanunu’na göre, fazla mesai uygulaması sadece tam zamanlı çalışanlar için geçerlidir. Kısmi zamanlı çalışanlar ise ancak haftalık 30 saatten fazla çalışırlarsa fazla çalışma değerlendirmesi yapılabilir.
30-45 saat aralığında çalışan yarı zamanlı işçiler için fazla mesai hesaplaması yapılabilir. Ancak bu da sözleşmeyle belirlenmiş sınırlar içinde kalmalıdır. İşverenin, işçiye düzenli şekilde 30 saatin üzerinde iş yüklemesi yapması halinde, bu durum sözleşme dışı fazladan çalışmaya girer ve ücretlendirilmesi gerekir.
Eğer kısmi çalışanların saatleri düzenli olarak 30 saatin üzerine çıkıyorsa, işveren bu işçileri tam zamanlıya çevirmek zorunda kalabilir. Aksi hâlde işçi, fazla çalışma ücreti ve diğer sosyal haklar bakımından zarara uğratılmış olur. Bu sebeple çalışma saatlerinin açık ve yazılı olarak belirlenmesi gereklidir.
7. Kısmi Süreli İşçinin Ücreti En Az Asgari Ücret Düzeyinde Olmalıdır
Part-time çalışan bir işçiye ödenecek ücret, çalıştığı süreye göre orantılı olarak hesaplanmalı ve bu tutar saatlik asgari ücretin altında olmamalıdır. Bu kural, işçilerin temel geçim ihtiyaçlarını karşılayabilmesi için devlet güvencesi sağlamaktadır.
Örneğin asgari ücretle çalışan bir işçi tam zamanlı haftada 45 saat çalışıyorsa, part-time çalışan bir işçiye de saati aynı oranda olacak şekilde ücret verilmelidir. İşveren, saat başı hesaplamada eksik ücret öderse, işçi yasal haklarını talep edebilir ve şikayet yoluna gidebilir.
Bu nedenle iş sözleşmeleri hazırlanırken, part-time işçilere ödenecek ücretin, güncel asgari ücretle orantılı olarak belirlenmiş olması gerekir. Ayrıca SGK bildirimi ve bordrolama işlemleri de bu ücret üzerinden yapılmalıdır. Bu sayede hem işçi hem de işveren yasal koruma altına girer.
8. Doğum Sonrası Part-Time Çalışma Hakkı
Doğum sonrası izinleri tamamlayan anne veya baba, çocuğun zorunlu ilköğretim yaşına kadar herhangi bir zamanda part-time çalışmayı talep edebilir. Bu hak, 4857 sayılı İş Kanunu ve ilgili yönetmelikler kapsamında düzenlenmiştir. İşverenin bu talebi kabul etmesi zorunludur.
Bu düzenleme, çocuğun gelişim sürecine ebeveynin daha aktif katılımını sağlamak amacıyla getirilmiştir. Annelik ve babalık görevlerinin iş yaşamıyla uyumlu hale getirilmesi hedeflenir. Çocuğun okula başlamasıyla birlikte bu hak sona erer ancak bu döneme kadar geçerli olan part-time çalışma isteği yazılı olarak sunulmalıdır.
Ebeveynin bu hakkı kullanması nedeniyle işten çıkarılması veya hak kaybına uğratılması hukuka aykırıdır. İşçi, bu hakkın ihlali durumunda yasal yollarla haklarını arayabilir. Ayrıca bu düzenleme, kadın istihdamının devamlılığı açısından da büyük önem taşır.
9. Part-Time İşçilerin Yıllık İzin Hakları
Part-time çalışanlar, yıllık ücretli izin hakkı bakımından tam zamanlı çalışanlarla aynı kurallara tabidir. Ancak bu izinler, fiilen çalışılan gün sayısına göre orantılı olarak kullandırılır. İş Kanunu’na göre bir işçinin yıllık izin kazanabilmesi için en az bir yıl çalışması gerekir.
Tam zamanlı işçiye 14 gün izin düşerken, part-time çalışanın çalıştığı gün sayısına göre bu süre örneğin 7 gün olabilir. Bu durum, işçinin işe giriş tarihine, haftalık çalışma süresine ve toplam hizmet süresine göre değişiklik gösterir. Hesaplamalarda oranlama sistemi uygulanır.
İzin hakkı kazanıldıktan sonra, işveren bu hakkı kullandırmakla yükümlüdür. İşverenin “sen part-time’sin, izin hakkın yok” gibi bir yaklaşımı hukuka aykırıdır. Bu nedenle part-time işçiler, çalışma süresi kadar yıllık izin hakkını takip etmeli ve yazılı taleplerle güvence altına almalıdır.
10. Part-Time Çalışan Kıdem Tazminatı Alabilir
Kısmi süreli bir işçi, aynı işverene bağlı olarak en az bir yıl çalıştığında kıdem tazminatı hakkı kazanır. Bu hak, çalışanın çalışma süresi boyunca işverenle kurduğu iş ilişkisinin niteliğine ve fesih şekline göre değerlendirilir.
İş sözleşmesinin işveren tarafından haksız nedenle feshedilmesi ya da işçinin haklı nedenle ayrılması halinde, kıdem tazminatı ödenmesi gerekir. Part-time çalışanlar da bu haktan yararlanabilir ve ödenecek tazminat, çalışılan süreye göre hesaplanır. Örneğin haftada 20 saat çalışan biri için, kıdem tazminatı yarı oranlı hesaplanır.
Kıdem tazminatının hesaplanmasında işçinin son brüt ücreti ve çalıştığı süre esas alınır. Bu nedenle, part-time çalışanlar da kıdem tazminatı için çalışma süresi ve ücret bordrosu kayıtlarını saklamalıdır. Yasal şartlar oluştuğunda bu hak, tam zamanlı çalışanla eşdeğer şekilde geçerlidir.
Kısmi Süreli (Part-Time) Çalışanların Hakları Konusunda Sıkça Sorulan Sorular
1. Part-time çalışanlar haftada en fazla kaç saat çalışabilir?
Part-time çalışanlar, haftalık çalışma süresinin en fazla üçte ikisi kadar, yani 30 saati geçmeyecek şekilde çalıştırılabilir. Bu sınır, İş Kanunu uyarınca tam zamanlı işçilerin haftalık 45 saat çalıştığı dikkate alınarak belirlenmiştir.
2. Part-time çalışan birden fazla iş yerinde çalışabilir mi?
Evet, part-time çalışanlar aynı anda birden fazla iş yerinde çalışabilir. Ancak bu durum, iş sözleşmesinde özel olarak yasaklanmamış olmalı ve işçinin görevleri arasında çıkar çatışması yaratmamalıdır.
3. Part-time çalışanların maaşı nasıl hesaplanır?
Ücretler, çalışılan süreye göre orantılı olarak hesaplanır. Örneğin tam zamanlı işçinin maaşı 15.000 TL ise, yarı zamanlı çalışan biri yaklaşık 7.500 TL alır.
4. Kısmi süreli işçilere yemek ve yol yardımı verilir mi?
Evet, bu yardımlar çalışılan gün sayısına göre orantılı olarak verilir. İşveren, part-time işçiye de yemek kartı veya ulaşım yardımı sağlamakla yükümlüdür, ancak süreye göre hesaplanır.
5. Part-time çalışanlar yıllık izin hakkı kazanabilir mi?
Kısmi çalışanlar da bir yıl dolduğunda yıllık izin hakkı elde eder. Ancak kullanılacak izin süresi, fiilen çalışılan günler dikkate alınarak orantılı olarak verilir.
6. Part-time çalışan kıdem tazminatı alabilir mi?
Evet, aynı işverene bağlı olarak en az bir yıl çalışan part-time işçiler de kıdem tazminatına hak kazanır. Tazminat miktarı, çalışılan sürenin oranına göre hesaplanır.
7. Kısmi süreli çalışanlar resmi tatil ücreti alabilir mi?
Eğer part-time işçi resmi tatil gününde çalışmışsa, çalıştığı saate denk gelen ücret üzerinden UBGT ücreti alır. Tatil günlerinde çalışmadıysa, ücret alma hakkı çalıştığı süreye göre belirlenir.
8. Part-time işçilere fazla mesai ücreti ödenir mi?
Haftalık çalışma süresi 30 saati geçmediği sürece part-time işçilere fazla mesai ücreti ödenmez. Ancak bu sınır aşılırsa, fazla çalışılan saatler için zamlı ücret ödenmelidir.
9. Kısmi çalışanlar asgari ücret altında maaş alabilir mi?
Hayır. Kısmi çalışanlara saatlik asgari ücretin altında ödeme yapılamaz. Ödeme, toplam çalışılan saate göre hesaplanmalı ve en az asgari saatlik ücret uygulanmalıdır.
10. Doğum sonrası part-time çalışma hakkı nasıl kullanılır?
Doğum sonrası ebeveyn, çocuğun ilkokula başlayacağı tarihe kadar part-time çalışma talep edebilir. Bu talep yazılı olarak yapılmalı ve işveren bu talebi yerine getirmek zorundadır.
11. Part-time çalışanlar SGK’dan yararlanabilir mi?
Evet, part-time çalışanlar çalıştıkları süreye karşılık gelen gün kadar sigortalı sayılır. Ancak prim günü eksik olacağından, emeklilik ve sağlık haklarında sınırlamalar olabilir.
12. Part-time çalışan hastalık raporu aldığında maaşı kesilir mi?
Kısa süreli raporlarda SGK’dan ödeme alınması mümkündür, ancak prim günü az olduğu için ödeme tutarı düşük olabilir. Bu nedenle sağlık raporları ücret kaybına yol açabilir.
13. Part-time işçiler sendikaya üye olabilir mi?
Evet, part-time çalışanlar da sendikalara üye olabilir ve toplu iş sözleşmesinden yararlanabilir. Bu hak, iş kanununda tüm çalışanlar için eşit biçimde tanınmıştır.
14. İşveren part-time çalışanı haklı bir neden olmadan işten çıkarabilir mi?
Hayır, part-time işçiler de İş Kanunu’na tabidir ve işten çıkarılmaları halinde iş güvencesi hakları devreye girer. Haksız fesih durumunda ihbar ve kıdem tazminatı talep edilebilir.
15. Part-time çalışan işsizlik maaşı alabilir mi?
Prim günü ve işsizlik maaşı şartları sağlandığı takdirde, part-time çalışanlar da işsizlik ödeneğinden faydalanabilir. Ancak prim gün sayısı eksikse bu hak doğmayabilir.
16. Part-time çalışanların hafta tatili hakkı var mıdır?
Evet, part-time işçilerin hafta tatili hakkı vardır. Ancak bu hak da çalışılan süreye göre orantılı olarak değerlendirilir.
17. Kısmi süreli çalışanlar terfi edebilir mi?
İşverenin takdirinde olmakla birlikte, part-time çalışanlar da performans ve deneyime göre terfi alabilir. Ancak genellikle yönetici pozisyonlarında tam zamanlılık tercih edilir.
18. Part-time çalışanın işten çıkarılması halinde tazminat hakkı var mıdır?
Eğer işçi bir yılı doldurmuşsa ve fesih haksız ise, kıdem ve ihbar tazminatına hak kazanır. Bu hesaplama çalışılan sürenin oranına göre yapılır.
19. Part-time çalışan iş kazası geçirirse ne olur?
İş kazası geçiren part-time çalışan da tam zamanlı çalışan gibi SGK güvencesi altındadır. Kazaya bağlı tedavi ve geçici iş göremezlik ödemeleri yapılır.
20. Kısmi çalışanlar hafta içi izin kullanabilir mi?
Evet, izin günleri haftanın herhangi bir günü olabilir. Ancak haftalık çalışma planı ile uyumlu şekilde belirlenmesi gerekir.
21. İşveren part-time işçiye yıllık izin kullandırmazsa ne olur?
Yıllık izin hakkı yasal bir haktır. Kullandırılmaması durumunda işçi yasal yollara başvurabilir ve izin ücretini talep edebilir.
22. Part-time işçi evden çalışma talep edebilir mi?
İşin niteliği uygunsa ve işveren onay verirse, part-time çalışma evden de yapılabilir. Bu durum özellikle uzaktan çalışma yönetmeliği kapsamında mümkündür.
23. Kısmi süreli çalışan iş değişikliği yapabilir mi?
Elbette. İşçinin daha uygun şartlar sunan farklı iş yerinde çalışması mümkündür. Ancak işten ayrılmadan önce sözleşmesindeki fesih sürelerine dikkat etmelidir.
24. Part-time sözleşme yazılı olmak zorunda mı?
Evet. İş Kanunu’na göre part-time sözleşmeler yazılı olarak yapılmalıdır. Aksi halde doğabilecek uyuşmazlıklarda işçi aleyhine durumlar oluşabilir.
25. Kısmi çalışan işverenle anlaşarak süreyi artırabilir mi?
Taraflar karşılıklı anlaşırsa haftalık saat arttırılabilir. Ancak bu durum fazla mesai doğuruyorsa ayrıca ücretlendirme yapılması gerekir.
26. Part-time çalışan yıllık prim veya ikramiye alabilir mi?
Eğer iş yerinde tüm çalışanlara prim/ikramiye veriliyorsa, part-time çalışanlara da orantılı olarak verilmelidir. Aksi ayrımcılık olur.
27. Kısmi çalışanların emeklilik hakkı var mı?
Prim günü sayısını tamamlayan part-time işçiler de emekli olabilir. Ancak bu süreç tam zamanlılara göre daha uzun sürebilir.
28. Part-time çalışan annenin süt izni hakkı var mı?
Evet, kısmi çalışan anneler de süt izni hakkına sahiptir. Ancak izin süresi çalışılan gün sayısına göre belirlenir.
29. İşveren part-time çalışana sigorta yapmazsa ne olur?
Sigortasız çalıştırma yasa dışıdır. İşçi SGK’ya şikâyet ederek haklarını arayabilir ve hizmet tespiti davası açabilir.
30. Kısmi süreli çalışanlar ne zaman tam zamanlıya geçebilir?
İşverenle anlaşarak, yeni bir sözleşme düzenlenmesi halinde kısmi süreli çalışan tam zamanlı statüye geçebilir. Bu geçiş işverenin ihtiyacına ve işçinin talebine göre şekillenir.
Part-Time Çalışan Hakları: Sonuç
Part-time çalışanlar, tam zamanlı çalışanlardan yalnızca süre bakımından farklılık gösterir; diğer tüm temel işçi hakları bakımından büyük ölçüde eşit koruma altındadır. Yıllık izin, kıdem tazminatı, sigorta primleri, hafta tatili, resmi tatil ücretleri, iş güvencesi ve doğum sonrası haklar gibi birçok konuda part-time işçilere sağlanan haklar, İş Kanunu hükümleriyle açık şekilde belirlenmiştir. Bu nedenle, kısmi süreli istihdamda işverenin keyfi uygulamalara başvurması ya da ayrımcılık yapması hukuka aykırıdır.
Part-time işçilerin çalışma süresi, maaş hesaplaması ve sosyal haklardan yararlanma oranı, genellikle çalışılan saate göre orantılı biçimde düzenlenir. Bu durum, işverenin mali planlamasını kolaylaştırırken, işçiye de hakkaniyetli bir sistem sunar. İşverenlerin, kısmi süreli çalışanlara yönelik yükümlülüklerini bilmesi ve çalışanların da haklarını etkin şekilde takip etmesi, iş barışının sağlanmasında kilit rol oynar. Kısacası, part-time çalışanlar için yasal koruma mevcuttur ve bu hakların bilinçli kullanımı hem bireysel hem de kurumsal düzeyde büyük önem taşır.
