ZORLA ÜCRETSİZ İZNE ÇIKARILAN İŞÇİNİN HAKLARI
ÜCRETSİZ İZİN NEDİR
Ücretsiz izin, çalışanların belirli sürelerle işten ayrılmasına olanak tanıyan ancak maaş ve sigorta primi ödemesinin yapılmadığı bir uygulamadır. Türk İş Kanunu’nda yer alan bu düzenleme, hem işverenin ekonomik zorluk dönemlerinde işletmesini korumasına hem de işçinin kişisel, sağlık ya da ailevi nedenlerle geçici olarak işine ara vermesine imkân tanır. Ücretsiz izin hakkı, doğum, askerlik, eğitim ya da olağanüstü durumlarda devreye girerek iş sözleşmesinin askıya alınmasını sağlar. Bu sayede iş ilişkisi tamamen sona ermeden, taraflara yasal güvence sunulur.
Ücretsiz izin süreci doğru yönetildiğinde hem çalışan hem işveren açısından kazan-kazan durumudur. Ancak sürecin yazılı onayla yapılması, ücretsiz izin dilekçesi düzenlenmesi, SGK primlerinin durumu ve kıdem tazminatı etkilerinin bilinmesi gerekir. Ücretsiz izin, yıllık izinle karıştırılmamalı; işçinin maaş, sigorta ve kıdem hakları açısından farklar net olarak anlaşılmalıdır. Özellikle doğum sonrası ücretsiz izin, ekonomik kriz dönemlerinde ücretsiz izin uygulamaları ve işverenin zorla ücretsiz izne çıkarma hakkı, Türk iş hukukunda en çok merak edilen konular arasında yer alır. Bu yazı, tüm bu süreçleri sade, anlaşılır ve güncel yasal çerçeveyle açıklamaktadır.
Ücretsiz izin, bir çalışanın belirli bir süre işine ara vermesine rağmen maaş ve sigorta primi alamadığı dönemdir. Bu süreçte iş sözleşmesi sona ermez, sadece askıya alınır. Çalışan bu süre boyunca maaş, prim veya sosyal haklardan yararlanamaz.
Ücretsiz izin, genellikle çalışanın talebiyle ya da işverenin zorunlu sebeplerle aldığı bir kararla uygulanır.
Analiz: Ücretsiz izin, işten çıkmak anlamına gelmez. İşçi işine ara verir ama iş ilişkisi devam eder. Bu fark, tazminat ve hak hesaplamalarında çok önemlidir.
ÜCRETSİZ İZİN HANGİ DURUMLARDA VERİLİR?
Ücretsiz izin, iş sözleşmesinde veya toplu iş sözleşmesinde düzenlenmişse bu hükümlere göre uygulanır. Böyle bir düzenleme yoksa tarafların karşılıklı rızası gerekir. İş Kanunu’nda bazı özel durumlarda ücretsiz izin zorunludur. Örneğin;
- ➔ Madde 56: Yıllık iznini şehir dışında geçiren işçiye yol süresi için 4 güne kadar ücretsiz izin verilir.
- ➔ Madde 74: Doğum yapan veya evlat edinen işçiye 6 aya kadar ücretsiz izin tanınır. Ayrıca doğum sonrası çalışma süresi, doğum sayısına göre haftalık sürenin yarısı kadar azaltılabilir. Bu düzenlemeler dışında işçi ve işveren kendi aralarında yazılı olarak da ücretsiz izin kararlaştırabilir.
Ücretsiz izin hem işçinin talebiyle hem de işverenin ihtiyaçları doğrultusunda uygulanabilir.
- ➔ Kişisel nedenlerle: Sağlık, eğitim, taşınma, seyahat gibi durumlarda işçi talep edebilir.
- ➔ İşveren kaynaklı nedenlerle: Ekonomik kriz, iş daralması, üretimin geçici durması gibi sebeplerle işveren teklif edebilir.
- ➔ Yasal zorunlulukla: Doğum, askerlik, kamu görevi, evlat edinme veya ölüm gibi özel hallerde ücretsiz izin hakkı doğabilir.
Analiz: Ücretsiz izin isteğe bağlıysa yazılı onay gerekir; zorunluysa devletin belirlediği koşullar geçerlidir. Her iki durumda da kayıt altına alınması gerekir.
ÜCRETSİZ İZİN NASIL TALEP EDİLİR?
Çalışan, ücretsiz izin talebini mutlaka yazılı olarak yapmalıdır. Talepte tarih, izin süresi, nedeni ve imza yer almalıdır. İşveren, talebi uygun bulursa yazılı olarak onaylar. Onay verilmeden izne ayrılmak, devamsızlık sayılır.
Bazı özel durumlarda (doğum, askerlik gibi) işverenin onay vermeme hakkı yoktur.
Analiz: Yazılı talep hem işçiyi hem işvereni korur. Aksi durumda taraflardan biri iddia ettiği hakkı kanıtlayamaz.
ÜCRETSİZ İZİN SÜRESİ NE KADAR?
Ücretsiz izin belirli veya belirlenebilir bir süre için verilmelidir. Belirsiz veya süresiz izin uygulamaları, işverenin fesih niyetini ortaya koyar ve bu durumda işçinin kıdem ile ihbar tazminatı hakkı doğar.
Yargıtay’a göre işverenin işçiyi süresiz olarak ücretsiz izne çıkarması, iş sözleşmesinin fiilen sona erdirilmesi anlamına gelir.
Süre, iznin türüne ve tarafların anlaşmasına göre değişir.
- ➔ Doğum sonrası ücretsiz izin: 6 aya kadar.
- ➔ Evlat edinme: 6 aya kadar.
- ➔ Askerlik ve kamu görevi: Görev süresince.
- ➔ Ekonomik gerekçeli izin: En fazla 6 ay (İş Kanunu’na göre).
Analiz: Sürelerin açıkça belirlenmesi çok önemlidir. Yazılı anlaşma yapılmazsa işçi “izin bitti mi, devam mı ediyor?” tartışmalarıyla karşılaşabilir.
ÜCRETSİZ İZİNİN TÜRLERİ
Ücretsiz izin türleri genel olarak ikiye ayrılır:
Çalışanın talebiyle verilen izinler:
- ➔ Kişisel nedenlerle (ailevi, sağlık, eğitim, seyahat vb.)
- ➔ Doğum sonrası veya evlat edinme nedeniyle
İşverenin zorunlu uyguladığı izinler:
-
➔ Ekonomik kriz, geçici kapanış, pandemi gibi olağanüstü durumlarda
Analiz: İşverenin tek taraflı ücretsiz izin kararı keyfi olamaz. Sebeplerin geçerli olması ve işçinin rızasının alınması gerekir.
ÜCRETSİZ İZİNDE SOSYAL GÜVENLİK VE SİGORTA DURUMU
Ücretsiz izin döneminde çalışanın SGK primleri yatırılmaz ve maaş ödemesi yapılmaz. Bu nedenle sağlık sigortası da durur.
Ancak işçi isterse isteğe bağlı sigorta ödeyerek prim günlerini koruyabilir.
Doğum veya zorunlu ücretsiz izin durumlarında devlet destekleri (örneğin nakdi ücret desteği) devreye girebilir.
Analiz: Ücretsiz izin planlayan işçiler, sigorta primlerini nasıl koruyacaklarını önceden araştırmalıdır. Bu, emeklilik hesabını doğrudan etkiler.
ÜCRETSİZ İZİNİN KIDEM TAZMİNATINA ETKİSİ
Ücretsiz izin süresince iş sözleşmesi askıdadır. Bu nedenle işçi bu dönemde işgörme borcunu yerine getirmez ve kıdem süresi işlemez. Aynı şekilde ücretsiz izin, yıllık ücretli izin hakkından düşülmez. İşveren, bu süreleri yıllık izinle birleştiremez.
İşverenin, işçinin yazılı onayı olmadan veya kanuni bir dayanak olmaksızın ücretsiz izin uygulaması, haksız fesih sayılır. Bu durumda işçi;
- ➔ Kıdem ve ihbar tazminatına,
- ➔ İşe iade davası açma hakkına,
- ➔ Yasal faiz ve diğer tazminatlara hak kazanır.
- ➔ Yargıtay, işverenin işçiyi rızası olmadan ücretsiz izne çıkarmasını “çalışma koşullarının esaslı değişikliği” olarak değerlendirir. Bu durumda işçi, ihbar süresini beklemeden sözleşmesini feshedip tazminat talep edebilir.
Ücretsiz izin süresi boyunca işçinin kıdem süresi işlemez.
Ancak bu süre, iş ilişkisini kesmez; işçi işe döndüğünde kıdem kaldığı yerden devam eder.
Doğum gibi yasal izinlerde ise kıdem süresi korunur.
Analiz: Kıdem tazminatı hesaplanırken sadece fiilen çalışılan günler dikkate alınır. Ücretsiz izin süresi “ara dönem” olarak sayılır.
ÜCRETSİZ İZİN VE YILLIK İZİN ARASINDAKİ FARKLAR
Yıllık izin ücretli bir haktır; işçi maaş almaya devam eder.
Ücretsiz izin ise maaşsızdır ve sigorta primi yatırılmaz.
Yıllık izin süresi kıdem hesabına dahil edilir, ücretsiz izin süresi edilmez.
Analiz: Ücretsiz izinle yıllık izin karıştırılmamalıdır. Birinde dinlenme hakkı korunur, diğerinde iş ilişkisi geçici olarak durur.
DOĞUM SONRASI ÜCRETSİZ İZİN HAKKI
Doğum yapan kadın işçiler, doğum izninin bitiminden sonra 6 aya kadar ücretsiz izin kullanabilir.
Bu süre boyunca maaş ödenmez, prim yatırılmaz; ancak isteğe bağlı sigorta ile sağlık güvencesi devam ettirilebilir.
İşveren bu talebi reddedemez.
Analiz: Bu hak, çalışma hayatında anneleri koruma amacı taşır. Kadın işçinin isteği esas alınır, işverenin “hayır” deme hakkı yoktur.
İŞVERENİN ZORLA ÜCRETSİZ İZNE ÇIKARMASI
İşveren ekonomik kriz, iş daralması veya olağanüstü durumlarda çalışanı ücretsiz izne çıkarmak isteyebilir.
Ancak işçinin onayı olmadan bu işlem yapılamaz.
Zorla ücretsiz izin uygulaması, işçiye haklı fesih hakkı kazandırabilir.
İşçi bu durumda kıdem ve ihbar tazminatı talep edebilir.
Analiz: Zorunlu ücretsiz izin ancak devletin olağanüstü düzenlemeleriyle mümkündür (örneğin pandemi döneminde). Normal koşullarda tek taraflı olamaz.
ÜCRETSİZ İZİNDE ÇALIŞANIN HAKLARI
Ücretsiz izindeyken işçi işten çıkarılamaz; sözleşme askıdadır.
İşveren, ücretsiz izin bitiminde işçiyi yeniden işe almak zorundadır.
Aksi durumda işçi işe iade davası açabilir.
Analiz: İşveren “izin bitti, artık seni almıyorum” diyemez. Ücretsiz izin bitiminde işe dönüş hakkı yasal güvencededir.
ÜCRETSİZ İZİN SONRASINDA İŞE DÖNÜŞ
Ücretsiz izin süresi sona erdiğinde işçi işine geri döner.
İşveren işçiyi işe almakla yükümlüdür.
İşçi haklı bir neden olmadan dönmezse, devamsızlık sayılır ve iş akdi feshedilebilir.
Analiz: Hem işçi hem işveren sürelere dikkat etmelidir. İşçi dönmezse hak kaybeder, işveren almazsa sorumlu olur.
ÜCRETSİZ İZNE ÇIKARILAN İŞÇİNİN İŞTEN ÇIKARILMASI
Ücretsiz izin, iş sözleşmesinin geçici olarak askıya alınması anlamına gelir. Bu dönemde işçi maaş talep edemez, işveren de ücret ödemez. Ancak işverenin işçiyi onayı olmadan ücretsiz izne çıkarması hukuka aykırıdır.
Yargıtay bu tür durumları “eylemli fesih” olarak değerlendirir ve işverenin işçiye kıdem ve ihbar tazminatı ödemesi gerektiğine hükmeder.
Ücretsiz izin uygulamasının amacı geçici bir mali rahatlama sağlamak olsa da süresiz veya keyfi şekilde uygulanması iş sözleşmesinin feshi anlamına gelir.
ÖZEL SEKTÖRDE ÜCRETSİZ İZİN
Özel sektörde ücretsiz izin süresi kanunla sabit değildir; tarafların anlaşmasına bağlıdır. Ancak doğum, askerlik gibi özel durumlarda süreler yasa ile belirlenmiştir.
İşveren onaylamazsa işçi izne çıkamaz.
Analiz: Özel sektörde her işyerinin kendi politikası olabilir ama kanunun üstünde değildir. Yazılı mutabakat şarttır.
KONU HAKKINDA SIKÇA SORULAN SORULAR
1. Ücretsiz izin nedir, nasıl uygulanır?
Ücretsiz izin, işçinin belirli bir süre boyunca maaş ve sigorta primi almadan işine ara vermesidir. Bu dönemde iş sözleşmesi sona ermez, sadece askıya alınır. İşverenin onayı ve taraflar arasında yapılan yazılı anlaşma ile uygulanır.
2. Ücretsiz izinde maaş ödenir mi?
Ücretsiz izin süresi boyunca çalışan maaş alamaz. Çünkü bu dönemde iş görme borcu askıya alınır ve işverenin ücret ödeme yükümlülüğü ortadan kalkar.
3. Ücretsiz izin süresi kıdem tazminatını etkiler mi?
Evet, ücretsiz izin süresi kıdem süresine dahil edilmez. İşçi işe döndüğünde kıdem süresi kaldığı yerden devam eder ancak izin süresi kıdem hesabına eklenmez.
4. Ücretsiz izin yıllık izinden düşülür mü?
Hayır, ücretsiz izin yıllık ücretli izin hakkını etkilemez. Çünkü ücretsiz izin maaşsız bir dönemdir, yıllık izin ise ücretli bir dinlenme hakkıdır.
5. Ücretsiz izinde SGK primi yatar mı?
Ücretsiz izin süresince SGK primleri işveren tarafından yatırılmaz. Ancak işçi isteğe bağlı sigorta ödeyerek prim gün sayısını koruyabilir.
6. Ücretsiz izin süresince sağlık sigortası devam eder mi?
İşveren prim yatırmadığı için sağlık sigortası durur. İşçi, kendi primini ödeyerek genel sağlık sigortasını sürdürebilir veya eşinin üzerinden sağlık güvencesinden yararlanabilir.
7. İşveren, çalışanı zorla ücretsiz izne çıkarabilir mi?
Normal şartlarda hayır. İşveren, çalışanın onayı olmadan ücretsiz izin uygulayamaz. Ancak ekonomik kriz veya olağanüstü durumlarda devletin izin verdiği düzenlemeler kapsamında bu hak kullanılabilir.
8. Ücretsiz izin ne kadar sürebilir?
Ücretsiz izin süresi tarafların anlaşmasına bağlıdır. Yasal düzenlemelere göre, işverenin tek taraflı uyguladığı ücretsiz izin en fazla 6 ay sürebilir. Doğum veya askerlik gibi özel durumlarda bu süre uzayabilir.
9. Ücretsiz izin süresi bitince işçi işe dönmezse ne olur?
İşçi, süresi bittiğinde işe dönmezse devamsızlık yapmış sayılır ve iş akdi tazminatsız feshedilebilir. Ancak sağlık gibi haklı bir gerekçesi varsa bunu belgeleyerek işverene bildirmelidir.
10. Ücretsiz izinde işçi işten çıkarılabilir mi?
Ücretsiz izin süresince iş sözleşmesi askıda olduğu için işveren işçiyi feshedemez. Haklı fesih gerektiren ağır bir durum yoksa işçinin işten çıkarılması hukuka aykırıdır.
11. Doğum yapan kadın işçinin ücretsiz izin hakkı var mı?
Evet, doğum yapan kadın işçiler doğum izninin bitiminden sonra 6 aya kadar ücretsiz izin kullanabilir. İşveren bu talebi reddedemez.
12. Evlat edinen çalışan ücretsiz izin kullanabilir mi?
Evet, 3 yaşından küçük çocuk evlat edinen çalışanlar 6 aya kadar ücretsiz izin hakkına sahiptir. Bu hak hem anne hem baba için geçerlidir.
13. Askerlik nedeniyle ücretsiz izin alınabilir mi?
Evet, bedelli veya kısa süreli askerlik yapan çalışan, bu süre boyunca ücretsiz izin talep edebilir. Uzun dönem askerlikte ise işveren sözleşmeyi feshedebilir ama işçi dönüşte yeniden işe alınabilir.
14. Ücretsiz izindeyken başka bir işte çalışılabilir mi?
Hayır, işçinin ücretsiz izindeyken başka bir işte çalışması, mevcut iş sözleşmesine aykırıdır. Bu durum tespit edilirse işveren haklı nedenle fesih yapabilir.
15. Ücretsiz izinde emeklilik günleri işler mi?
Ücretsiz izin süresi boyunca prim yatırılmadığı için emeklilik günleri işlemez. Ancak işçi, isteğe bağlı sigorta ile bu süreleri borçlanarak emeklilik hesabına dahil edebilir.
16. Ücretsiz izin dilekçesi zorunlu mudur?
Evet, ücretsiz izin talebi mutlaka yazılı olarak yapılmalıdır. Dilekçede izin süresi, nedeni ve tarihleri açıkça belirtilmeli, çalışan tarafından imzalanmalıdır.
17. Ücretsiz izinde devlet desteği alınabilir mi?
Pandemi gibi olağanüstü dönemlerde devlet, ücretsiz izinde olan çalışanlara nakdi ücret desteği sağlamıştır. Bu destek güncel düzenlemelere bağlı olarak değişebilir.
18. Özel sektörde ücretsiz izin hakkı var mı?
Evet, özel sektörde de ücretsiz izin kullanılabilir. Süresi ve şartları işçi ile işverenin karşılıklı anlaşmasına bağlıdır. Ancak doğum, evlat edinme, askerlik gibi hallerde yasal hak doğar.
19. Ücretsiz izin süresince işçinin tazminat hakkı devam eder mi?
Ücretsiz izin süresinde kıdem tazminatı birikmez, ancak iş ilişkisi devam ettiği için hak tamamen ortadan kalkmaz. İşçi işe döndüğünde kaldığı yerden kıdem birikimi devam eder.
20. Ücretsiz izinle zorunlu izin arasında fark var mı?
Evet, ücretsiz izin maaşsızdır ve sigorta primi yatmaz; zorunlu izin ise maaşlıdır ve işveren primleri yatırmaya devam eder. Ücretsiz izin geçici duraklama anlamına gelirken, zorunlu izin fiilen çalışma dışı ama ücretli bir dönemdir.
21.Ücretsiz izinde maaş ödenir mi?
Hayır, bu süre maaşsızdır. İşçi çalışmadığı için ücret hakkı doğmaz.
22.Ücretsiz izinde SGK primi yatar mı?
Hayır, sigorta primleri durur. Ancak işçi isterse kendi primini ödeyebilir.
23.Ücretsiz izin yıllık izinden düşülür mü?
Hayır, ücretsiz izin yıllık izin hakkını etkilemez.
24.Ücretsiz izindeyken işçi işten çıkarılabilir mi?
Haklı bir sebep olmadıkça çıkarılamaz.
25.İşçi ücretsiz izin teklifini reddederse ne olur?
İşverenin tek taraflı uygulaması hukuka aykırıdır. İşçi haklı fesih yapabilir.
26.Ücretsiz izin emeklilik günlerini etkiler mi?
Evet, bu süre prim gün sayısına dahil edilmez.
Analiz: Bu soruların çoğu, işçi ve işveren arasındaki anlaşmanın yazılı yapılmamasından kaynaklanan karışıklıkları önler. Yazılı kayıt, her iki taraf için de güvencedir.
SONUÇ: ÜCRETSİZ İZİNDE DENGEYİ KORUMAK
Ücretsiz izin, iş yaşamında hem işveren hem çalışan açısından bir denge mekanizması olarak önemli bir yere sahiptir. Türk İş Kanunu’nda açıkça düzenlenen bu uygulama, ekonomik kriz, doğum, askerlik veya sağlık gibi nedenlerle geçici bir mola verilmesine olanak tanır. Ancak ücretsiz izin sürecinin doğru yönetilmesi; yazılı izin dilekçesi hazırlanması, SGK prim durumu, kıdem tazminatı ve yıllık izin etkilerinin bilinmesiyle mümkündür. İşçi açısından bu süreç, işini tamamen kaybetmeden belirli bir süre ara verme fırsatı sunarken, işveren açısından da iş gücü maliyetlerini geçici olarak azaltma imkânı yaratır.
Sonuç olarak, ücretsiz izin hakkı doğru şekilde uygulandığında hem çalışanı korur hem de işverenin sürdürülebilirliğini destekler. İş sözleşmesinin askıya alındığı bu dönemde, tarafların yasal sorumluluklarını yerine getirmesi, işçinin sigorta ve tazminat haklarını koruması büyük önem taşır. Ücretsiz izin, yıllık izinle karıştırılmamalı; maaş, sigorta ve kıdem farkları net olarak bilinmelidir. Her iki taraf da yazılı belge, açık iletişim ve mevzuata uygun hareket ettiğinde, ücretsiz izin iş hayatında güvenli bir mola işlevi görür.
Ücretsiz izin, hem çalışan hem işveren için bir “ara dönem”dir. Amaç, iş ilişkisinin tamamen bitmeden geçici olarak durdurulmasıdır.
Bu süreci doğru yönetmek; yazılı anlaşma, kanuna uygunluk ve iletişimle mümkündür.
Analiz: Ücretsiz izin, kötüye kullanılmadığı sürece iki tarafın da yararınadır. Ancak hak kaybı yaşamamak için her adım belgelendirilmelidir.
HAKSIZ ÜCRETSİZ İZİN DURUMUNDA AVUKATIN ÖNEMİ
Ücretsiz izin uygulaması hukuka aykırı biçimde yapıldığında, işçi hem tazminat hem de işe iade hakkına sahiptir. Bu durumda bir iş hukuku avukatından destek almak işçinin lehinedir. Çünkü ücretsiz izin sürecinin geçerli olup olmadığının ispat yükü işverene aittir. Deneyimli bir avukat, haksız fesih veya ücretsiz izin dayatmalarında işçinin tüm haklarını koruyarak süreci yasal zeminde yönetebilir.
Sonuç olarak, ücretsiz izin geçici bir ara verme hakkıdır; işverenin fesih aracı olarak kullanması yasal değildir. İşçi onayı olmadan yapılan ücretsiz izin uygulamaları, işveren açısından hukuki ve mali sorumluluk doğurur. Bu nedenle hem işçi hem işveren süreci kanuna uygun yürütmeli, aksi durumda hukuki destek alınmalıdır.
